Yetişkin DEHB: Sadece Bir Dikkat Sorunu mu?

Yetişkin dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), dikkatini toplamada zorluk, hiperaktivite ve dürtüsel davranış gibi kalıcı sorunların birleşimini içeren bir ruh sağlığı bozukluğudur. Yetişkin DEHB, dengesiz ilişkilere, işte veya okulda düşük performansa, düşük benlik saygısına ve başka sorunlara yol açabilir.

Her ne kadar "yetişkin DEHB" olarak adlandırılsa da, belirtiler erken çocuklukta başlar ve yetişkinliğe kadar devam eder. Bazı durumlarda, DEHB tanısı ancak kişi yetişkin olduğunda konulur. Yetişkinlerde DEHB belirtileri, çocuklardaki kadar belirgin olabilir. Yetişkinlikte hiperaktivite azalabilir, ancak dürtüsellik, huzursuzluk ve dikkatini toplamada zorluk gibi sorunlar devam edebilir.

Yetişkin DEHB tedavisi, çocukluk DEHB’sine benzer şekilde yürütülür. Tedavi; ilaçlar, psikolojik danışmanlık (psikoterapi) ve DEHB ile birlikte görülebilecek diğer ruh sağlığı durumlarına yönelik müdahaleleri içerir.

DEHB Belirtileri

Bazı bireylerde yaş ilerledikçe DEHB belirtileri azalırken, bazı yetişkinler günlük işlevlerini etkileyen ciddi belirtiler yaşamaya devam eder. Yetişkinlerde DEHB'nin temel özellikleri arasında dikkatini toplamada zorluk, dürtüsellik ve huzursuzluk bulunur. Belirtiler hafif ile şiddetli arasında değişebilir.

Birçok yetişkin DEHB’ye sahip olduğunun farkında değildir — sadece günlük işleri yerine getirmenin zor olduğunu bilir. DEHB’li yetişkinler, odaklanma ve öncelik belirleme konularında zorluk yaşayabilir, bu da kaçırılan sosyal planlar, teslim tarihleri veya unutulan toplantılara neden olabilir. Dürtüleri kontrolünün olmaması; sırada beklerken sabırsızlanmaktan trafikte öfke patlamalarına kadar geniş bir yelpazede görülebilir.

Yetişkin DEHB belirtileri şunları içerebilir:

• Dürtüsellik

• Dağınıklık ve öncelik belirleme zorlukları

• Zayıf zaman yönetimi becerileri

• Bir işe odaklanma sorunu

• Çoklu görevleri yürütmede güçlük

• Aşırı hareketlilik veya huzursuzluk

• Kötü planlama

• Düşük hayal kırıklığı toleransı

• Sık ruh hali değişimleri

• Görevleri tamamlama güçlüğü

• Öfke patlamaları

• Stresle başa çıkma sorunları

Normal Davranış ile DEHB Farkı

Hemen herkes yaşamının bir döneminde DEHB benzeri bazı belirtiler yaşayabilir. Eğer zorluklarınız yeni başladıysa ya da geçmişte yalnızca zaman zaman ortaya çıktıysa, muhtemelen DEHB’niz yoktur. DEHB ancak belirtiler yaşamın birden fazla alanında sürekli sorunlara yol açacak kadar şiddetli olduğunda tanı alır. Bu kalıcı ve işlev bozan belirtiler, çocukluk dönemine kadar izlenebilir.

Yetişkinlerde DEHB tanısı koymak zordur çünkü bazı DEHB belirtileri, anksiyete ya da duygudurum bozuklukları gibi başka durumlarla benzerlik gösterebilir. Ayrıca DEHB’li birçok yetişkinin depresyon veya anksiyete gibi en az bir başka ruh sağlığı sorunu da vardır.

Ne zaman doktora başvurmalısınız?

Yukarıda listelenen belirtiler yaşamınızı sürekli olarak olumsuz etkiliyorsa, DEHB olup olmadığını çğrenmek için bir doktora danışın. Yetişkin DEHB'si konusunda eğitimli ve deneyimli bir uzmana başvurmanız önemlidir.

DEHB Nedenleri

DEHB’nin kesin nedeni bilinmemekle birlikte araştırmalar sürmektedir. DEHB’nin gelişiminde rol oynayabilecek faktörler şunlardır:

• Genetik: DEHB aile içinde görülebilir ve araştırmalar, genlerin etkili olabileceğini göstermektedir.

• Çevresel etkenler: Çocukluk döneminde kurşun gibi maddelere maruz kalmak gibi çevresel faktörler riski artırabilir.

• Gelişimsel sorunlar: Gelişimin kritik dönemlerinde merkezi sinir sisteminde meydana gelen sorunlar etkili olabilir.

DEHB Risk Faktörleri

DEHB riski şu durumlarda artabilir:

• Birinci derece akrabalarda (ebeveyn veya kardeş) DEHB veya başka bir ruh sağlığı bozukluğu bulunması

• Anne adayının hamilelikte sigara, alkol veya uyuşturucu madde kullanması

• Çocuklukta kurşun gibi toksik maddelere maruz kalınması

• Prematüre (erken) doğum

DEHB Olası Komplikasyonlar

DEHB yaşamınızı zorlaştırabilir. DEHB şu sorunlarla ilişkilendirilmiştir:

• Düşük okul ya da iş performansı

• İşsizlik

• Maddi zorluklar

• Hukuki sorunlar

• Alkol veya madde kötüye kullanımı

• Sık trafik kazaları veya diğer kazalar

• Dengesiz ilişkiler

• Zayıf fiziksel ve ruhsal sağlık

• Düşük özsaygı

• İntihar girişimleri

DEHB’e Eşlik Eden Durumlar

DEHB başka psikolojik ya da gelişimsel bozukluklara doğrudan neden olmasa da, başka bozukluklar sıklıkla DEHB ile birlikte görülür ve tedaviyi zorlaştırabilir. Bunlar şunlardır:

• Duygudurum bozuklukları: Depresyon, bipolar bozukluk gibi durumlar DEHB’li yetişkinlerde sık görülür. Bu sorunlar doğrudan DEHB kaynaklı olmasa da, DEHB’nin neden olduğu tekrar eden başarısızlıklar ve hayal kırıklıkları depresyonu kötüleştirebilir.

• Anksiyete bozuklukları: Aşırı endişe, sinirlilik ve diğer belirtilerle ortaya çıkan anksiyete bozuklukları DEHB’li yetişkinlerde yaygındır.

• Diğer psikiyatrik bozukluklar: Kişilik bozuklukları, aralıklı patlayıcı bozukluk ve madde kullanım bozuklukları riski artar.

• Öğrenme güçlükleri: DEHB’li yetişkinler, yaş, zeka ve eğitim düzeyine kıyasla beklenenden düşük akademik başarı gösterebilir. Bu durum, iletişim ve anlama zorlukları gibi öğrenme bozukluklarını içerebilir.

DEHB Tanısı

Yetişkinlerde DEHB belirtileri fark edilmesi zor olabilir. Ancak temel belirtiler yaşamın erken dönemlerinde — genellikle 12 yaşından önce — başlar ve yetişkinliğe kadar devam ederek ciddi sorunlara yol açar.

DEHB tanısı için hiçbir test tek başına yeterli değildir. Tanı süreci genellikle şu adımları içerir:

• Fiziksel muayene: Belirtilerin başka nedenlerden kaynaklanıp kaynaklanmadığını değerlendirmek için

• Bilgi toplama: Şu anki sağlık sorunları, kişisel ve ailevi tıbbi geçmiş ve belirtilerin öyküsüne dair sorular

• DEHB değerlendirme ölçekleri veya psikolojik testler

  
  

DEHB’yi taklit eden diğer durumlar:

Bazı tıbbi durumlar veya tedaviler DEHB’ye benzer belirtilere yol açabilir:

• Depresyon, anksiyete, davranış bozuklukları, öğrenme ve dil bozuklukları gibi ruhsal hastalıklar

• Düşünme veya davranışı etkileyebilecek tıbbi durumlar: gelişimsel bozukluklar, epilepsi, tiroid sorunları, uyku bozuklukları, beyin hasarı veya düşük kan şekeri (hipoglisemi)

• Alkol veya madde kötüye kullanımı ile bazı ilaçlar

  
  

DEHB Tedavisi

Yetişkin DEHB tedavisi genellikle ilaç, eğitim, beceri eğitimi ve psikolojik danışmanlığı içerir. Bu yöntemlerin kombinasyonu genellikle en etkili sonuçları verir. Bu tedaviler DEHB semptomlarını yönetmeye yardımcı olur, ancak hastalığı tamamen ortadan kaldırmaz. Sizin için en uygun yöntemi bulmak zaman alabilir.

İlaçlar

İlaçların yararları ve riskleri hakkında doktorunuzla konuşun.

• Uyarıcı ilaçlar: Metilfenidat veya amfetamin içeren ilaçlar DEHB için en yaygın reçete edilen ilaçlardır. Bu ilaçlar beyin kimyasallarını (nörotransmitterler) dengelemeye yardımcı olur.

• Uyarıcı olmayan ilaçlar: Atomoksetin gibi uyarıcı olmayan ilaçlar ve bupropion gibi bazı antidepresanlar da kullanılır. Etkileri daha yavaş başlar, ancak uyarıcı ilaçlara yanıt vermeyen ya da ciddi yan etki yaşayanlar için iyi bir alternatif olabilir.

Doğru ilaç ve doz kişiden kişiye değişebilir. Yan etkileri mutlaka doktorunuza bildirin.

DEHB’de Psikoterapi

Yetişkin DEHB için danışmanlık genellikle psikoterapi, hastalık hakkında eğitim ve başarılı olmanıza yardımcı olacak becerilerin öğrenilmesini içerir.

Psikoterapi şu konularda yardımcı olabilir:

• Zaman yönetimi ve organizasyon becerilerini geliştirmek

• Dürtüsel davranışları azaltmayı öğrenmek

• Daha iyi problem çözme becerileri geliştirmek

• Akademik, iş veya sosyal başarısızlıklarla baş etmek

• Özsaygıyı artırmak

• Aile, iş arkadaşı ve arkadaşlarla ilişkileri geliştirmek

• Öfke kontrolü için stratejiler geliştirmek

  
  

DEHB için yaygın psikoterapi türleri şunlardır:

• Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Belirli beceriler öğretir, olumsuz düşünme kalıplarını olumluya çevirir, yaşam zorluklarıyla başa çıkmada yardımcı olur. Aynı zamanda depresyon veya madde kullanımı gibi eşlik eden durumlara da yardımcı olabilir.

• Evlilik ve aile terapisi: Aile bireylerinin DEHB hakkında bilgi edinmesini sağlar, iletişim ve problem çözme becerilerini geliştirmeye yardımcı olur.

İlişkiler Üzerine

DEHB’li birçok yetişkin, beklenmedik ani kararlar alabilir, randevuları unutabilir veya son teslim tarihlerini kaçırabilir. Bu davranışlar, en sabırlı iş arkadaşı, dost ya da partner için bile zorlayıcı olabilir.

Bu sorunlara odaklanan terapi ve davranış takibini öğreten yaklaşımlar oldukça faydalı olabilir. Ayrıca iletişim becerileri ve çatışma çözme tekniklerini geliştirmeye yönelik eğitimler de ilişkilere olumlu katkı sağlar. Aile üyelerinin DEHB’yi daha iyi anlamasını sağlayan grup terapileri de oldukça etkili olabilir.

Yaşam Tarzı ve Evde Uygulanabilecek Yöntemler

DEHB karmaşık bir bozukluktur ve her birey benzersizdir, bu yüzden herkese uyan bir öneri sunmak zordur. Ancak aşağıdaki yöntemler bazı bireyler için faydalı olabilir:

• Günlük yapılacaklar listesi hazırlayın. Öncelik sırasına göre sıralayın. Çok fazla şey yapmaya çalışmadığınızdan emin olun.

• Görevleri daha küçük ve yönetilebilir adımlara bölün. Kontrol listeleri kullanmayı düşünün.

• Kendinize notlar yazmak için yapışkan kağıtlar kullanın. Bunları buzdolabı, banyo aynası, araba gibi sık gördüğünüz yerlere yapıştırın.

• Randevular ve son tarihler için bir ajanda ya da dijital takvim kullanın.

• Fikirleri ya da hatırlamanız gereken şeyleri not almak için yanınızda bir defter veya dijital cihaz bulundurun.

• Kağıtlar ve dijital belgeler için düzenleme ve dosyalama sistemleri oluşturun. Bu sistemleri düzenli kullanmayı alışkanlık haline getirin.

• Her gün aynı rutini izleyin. Anahtar, cüzdan gibi eşyalarınızı hep aynı yerde tutun.

• Aile üyelerinden veya sevdiklerinizden destek isteyin.

Alternatif Tıp

Alternatif tıp uygulamalarının DEHB semptomlarını azaltabileceğini gösteren çok az araştırma vardır. Ancak bazı çalışmalar, farkındalık meditasyonunun (mindfulness) hem DEHB’li hem de DEHB’siz yetişkinlerde ruh halini ve dikkati iyileştirebileceğini göstermektedir.

Herhangi bir alternatif yöntemi denemeden önce, riskleri ve olası yararları konusunda doktorunuzla konuşun.

Başa Çıkma ve Destek

Tedavi, DEHB ile başa çıkmakta büyük fark yaratabilir. Bunun yanında DEHB’yi anlamanıza ve onunla yaşamayı öğrenmenize yardımcı olacak bazı destek yöntemleri de vardır:

• Destek grupları: DEHB’li diğer bireylerle tanışmanızı ve deneyimlerinizi, bilgilerinizi ve başa çıkma stratejilerinizi paylaşmanızı sağlar. Birçok şehirde yüz yüze ve internet üzerinden erişilebilir.

• Sosyal destek: Eşinizi, yakın akrabalarınızı ve arkadaşlarınızı tedavi sürecinize dahil edin. Durumunuzu başkalarıyla paylaşmak size zor gelebilir ama bu, sizi anlamalarını ve ilişkilerinizin güçlenmesini sağlar.

• İş arkadaşları, yöneticiler ve öğretmenler: DEHB, iş ve okul yaşamında zorluklara yol açabilir. Patronunuza veya öğretmeninize DEHB’niz olduğunu söylemekten çekinebilirsiniz, ancak genellikle küçük düzenlemelerle size destek olmaya istekli olurlar. Daha ayrıntılı açıklamalar ya da görevler için daha fazla süre talep etmek gibi ihtiyaçlarınızı belirtin.

Randevuya Hazırlık

İlk olarak aile hekiminizle görüşmeniz muhtemeldir. İlk değerlendirme sonuçlarına göre sizi bir uzmana, örneğin bir psikolog, psikiyatrist ya da başka bir ruh sağlığı uzmanına yönlendirebilir.

Siz neler yapabilirsiniz: Randevunuza hazırlanırken aşağıdaki bilgileri not almak faydalı olacaktır:

• Yaşadığınız belirtiler ve bunların neden olduğu problemler (iş, okul veya ilişkiler gibi alanlarda yaşadığınız zorluklar)

• Temel kişisel bilgileriniz (ciddi stres faktörleri veya yakın zamanda yaşadığınız yaşam değişiklikleri)

• Kullandığınız tüm ilaçlar, vitaminler, bitkisel ürünler veya takviyeler ile bunların dozları. Ayrıca kafein ve alkol tüketiminiz ile eğlence amaçlı ilaç/madde kullanıp kullanmadığınız.

• Doktorunuza sormak istediğiniz sorular

Varsa daha önce yapılmış değerlendirmeler ve resmi test sonuçlarınızı da yanınızda getirin.

Doktorunuza sorabileceğiniz temel sorular şunlar olabilir:

• Belirtilerimin olası nedenleri nelerdir?

• Hangi testlere ihtiyacım var?

• Hangi tedaviler mevcut ve siz hangisini öneriyorsunuz?

• Önerdiğiniz yönteme alternatif seçenekler nelerdir?

• Şu an sahip olduğum diğer sağlık sorunları ile bu durumu birlikte nasıl yönetebilirim?

• Bir psikiyatrist veya psikoloğa görünmeli miyim?

• Yazdığınız ilacın muadili (eşdeğeri) var mı?

• Bu ilacın olası yan etkileri nelerdir?

• Basılı bilgi kaynakları var mı? Hangi web sitelerini önerirsiniz?

Anlamadığınız konularda soru sormaktan çekinmeyin.

Doktorunuzdan neler beklemelisiniz: Doktorunuz şu tür sorular sorabilir. Bunlara önceden hazırlanmak, randevunuzdan en iyi şekilde faydalanmanıza yardımcı olur:

• Odaklanma, dikkatini toplama ya da hareketsiz kalma konusunda ilk sorunları ne zaman yaşadığınızı hatırlıyor musunuz?

• Belirtileriniz sürekli mi, yoksa aralıklı mı?

• Hangi belirtiler sizi en çok rahatsız ediyor ve ne tür problemlere yol açıyor?

• Belirtileriniz ne kadar şiddetli?

• Bu belirtileri nerelerde fark ettiniz: evde, işte, başka ortamlarda mı?

• Çocukluğunuz nasıldı? Sosyal sorunlarınız veya okulda zorluklarınız oldu mu?

• Şu anki ve geçmişteki akademik ve iş performansınız nasıl?

• Uyku düzeniniz ve saatleriniz nasıl?

• Belirtilerinizi kötüleştiren herhangi bir şey var mı?

• Belirtilerinizi iyileştiren bir şey var mı?

• Hangi ilaçları kullanıyorsunuz?

• Kafein tüketiyor musunuz?

• Alkol kullanıyor musunuz veya eğlence amaçlı uyuşturucu kullanıyor musunuz?

Doktorunuz, verdiğiniz yanıtlara, belirtilerinize ve ihtiyaçlarınıza göre başka sorular da sorabilir. Bu tür hazırlıklar, doktorla geçirdiğiniz zamanı daha verimli hale getirir.